اصلاح بین مردم در سیره نبویاستواری پایه‌های جامعه عربستان، بر سازمان عشیره‌ای و نداشتن سامانه حکومتی یک‌پارچه، رسوخ تعصبات قبیله‌ای در روح عرب‌ها آتش خونریزی‌های دراز مدت را در عربستانِ پیش از اسلام، برافروخته بود. درگیری مردم بر سر مسائل بی‌اهمیت، گاه به نبردهای سخت، میان قبایل می‌انجامید و آنان را به جنگ برای نابودی یکدیگر وادار می‌ساخت. ثروت و اصالت قبیلگی و نژاد عرب، اساس و میزان شرافت و بزرگی بود. کینه‌توزی و رسوم غلط نیز جای همدلی و زندگی مسالمت‌آمیز و ارزشمدار را گرفته بود. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در چنین جامعه‌ای برانگیخته شد و پیش از هر چیز، برای بنیان‌نهادن یک جامعۀ رشد یافته و ملت یک‌پارچه، اصلاح پیوندهای از هم پاشیدۀ مردم جامعه ضروری می‌نمود. رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز به عنوان رهبر و پیشوا، وظیفه انجام این مهم را به دوش داشت. ۱ - فعالیت‌های پیامبروی برای اصلاح وضعیت موجود، همزمان در سه زمینه به فعالیت پرداخت: ۱. اصلاح اندیشه‌ها؛ ۲. اصلاح پیوندهای اجتماعی؛ ۳. اصلاح در عرصه قضا؛ از آنجا‌که نخستین حکومت اسلامی را پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه برپا کرد، این نوشته به دنبال بررسی اقدامات آن حضرت برای اصلاح میان مردم در مدینه است. ۱.۱ - اصلاح اندیشههااز آنجا‌که هر کار، نتیجه اندیشه‌ای است که در روح و فکر افراد، نفوذ داشته است، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای اصلاح جامعه، همان‌گونه که در عمل تلاش می‌کرد، در بُعد نظر و کلام نیز همواره به ارشاد، راهنمایی و جهت‌دهی‌اندیشه‌های مردم به سوی اصلاح و کمال می‌پرداخت. او با تاکید بر شعار «اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَاللَّهِ اَتْقاکُم ؛ هر کس با‌تقواتر است، نزد خدا گرامی‌تر است.» این اصل را اساس برتری انسان‌ها در جامعه قرار داد و با این بیان که «هر مؤمن، به مؤمنان دیگر چون سر است که از به درد آمدنش دیگر اعضا نیز به درد می‌آید» [۲]
واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۴ق، چاپ سوم، ج۱، ص۲۲۳.
آنان را به هم نزدیک و موظف به تلاش در حل مشکلات یکدیگر دانست. او خطاب به ابو ایوب انصاری، اصلاح میان مردم را هنگامی که از هم دور و فاسد شده‌اند، باعث خشنودی خدا و رسولش می‌داند و سفارش می‌کند که حسد نورزند، دشمنی روا ندارند، یکدیگر را به بدی یاد نکنند و با هم برادر باشند. [۳]
حسن اللهی، منوچهر، نگاهی به سیره پیامبر اعظم، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، ص۵.
حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر حرمت همسایه، بزرگداشت و احترام یکدیگر و حل مشکلات دیگران تاکید کرده و دوست داشتنی‌ترین اعمال نزد خداوند را شادمان ساختن مردم و از بین بردن‌اندوه آنان دانست. پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دوست داشتن مردم را بالاترین مرتبه عقل و آنان را برادر یکدیگر دانست که اگر در حل مشکل یکدیگر تلاش کنند، خداوند در روز قیامت، مشکل آنان را حل خواهد کرد. ۱.۲ - اصلاح روابط اجتماعی۳۷۷۳۷۳۷۱روابط اجتماعی شکل گرفته بر تعصبات قبیله‌ای در یثرب، که منجر به جنگ و خونریزی شده بود، باید اصلاح می‌شد تا حکومتی اسلامی، و ملتی یک پارچه ساخته شود. مردم یثرب نیز از این اوضاع آشفته به تنگ آمده بودند. یکی از دلیل‌های مهم فراخوانی آنان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای رفتن به مدینه و وعده یاری او در شکل‌دهی حکومت اسلامی، امید به ایجاد صلح پایدار بود. [۱۰]
وات، مونتگمری، محمد پیامبر و سیاستمدار، ترجمه اسماعیل والی‌زاده، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۴۴ش، ص۱۱۱.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز برای اصلاح پیوندهای اجتماعی ملت مسلمانی که تازه شکل یافته و مهاجر و انصار را در بر می‌گرفت، کارهایی انجام داد:۱.۲.۱ - تقواپیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تلاش کرد تقوا و ایمان به خدا را به جای ثروت و نسب، معیار سنجش ارزش و برتری قرار دهد؛ از این رو، بلال را که صدای دل‌نشینی داشت، برای گفتن اذان برگزیده [۱۱]
حمیری، عبد‌الملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا، ج۱، ص۵۰۹.
و اعلام کرده است، او پوشیدن لباس‌های تجملی را منع کرد [۱۲]
ابن‌سعد، ابن سعد، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و‌اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۲۴.
و در برابر آن تواضع و فروتنی، سبقت در خیر، وفای به عهد گذشت و انفاق را سبب بالاتر رفتن ارزش انسانی دانست. ۱.۲.۲ - توجه به فعالیت‌های گروهیپیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به انجام کارها به صورت گروهی اهمیت بسیار داد، تا این‌گونه، مسلمانان را برای رسیدن به هدف‌های مشترک، در کنار هم قرار دهد و همکاری و همدلی ایشان را برانگیزد. در ساخت مسجد مدینه که از نخستین کارهای خاتم انبیا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این شهر بود، مهاجر و انصار بدون توجه به ثروت و نسب یکدیگر، در کنار آن حضرت به کار پرداختند. [۱۷]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۷۵ش، چاپ پنجم، ج۳، ص۹۲۹.
گرفتن زکات و صدقات از ثروتمندان قبایل برای کمک به ضعیفان و تهی‌دستان همان قبیله، [۱۸]
ابن‌سعد، ابن سعد، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و‌اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۲۴.
برپایی نماز جماعت [۱۹]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۷۵ش، چاپ پنجم، ج۳، ص۱۱۷۱.
و نماز عید فطر [۲۰]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۷۵ش، چاپ پنجم، ج۳، ص۹۴۲.
از دیگر مصداق‌های ایجاد همدلی میان مسلمانان بود. ۱.۲.۳ - تدوین قانون اساسیرسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای شکل‌دهی جامعه اسلامی، قانونی وضع کرد و همگان را به رعایت آن موظف فرمود. از اقدامات مهم ایشان، ساماندهی روابط مردم بود. آن حضرت در این قانون، متعهدان به پیمان را «امت واحد» دانست و تاکید کرد که وابستگی‌های دینی بر پیوندهای خونی برتری دارد؛ بنابراین از ستمکار، هر چند فرزند کسی باشد، کوتاهی در گناه پذیرفتنی نیست؛ بلکه مؤمنان در برابر هم مسئولند و باید در حل مشکلات یکدیگر کوشش کنند. در این قانون، به مسائل اجتماعی، مانند احترام به برخی از آداب قبیله‌ای، مسئول‌دانستن مسلمانان در برابر هم و احترام به حقوق اهل کتاب توجه شده است. [۲۱]
حمیری، عبد‌الملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا، ج۱، ص۵۰۱.
۱.۲.۴ - بستن پیمان برادریجایگزین کردن فرهنگ برادری دینی به جای ارزش‌های قبیله‌ای، از دیگر اقدام‌های پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه بود. آن حضرت برای جلوگیری از اختلاف مهاجران و انصار و نزدیک‌تر کردن آنان به هم، بین آنان عقد اخوت بست. این پیمان بدون توجه به جایگاه قبیله‌ای و نسبی، بین مهاجر و انصار بسته شد. [۲۲]
حمیری، عبد‌الملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا، ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا، ج۱، ص۵۰۴.
۱.۳ - اصلاح در زمینه قضاوتقضاوت، حکمیت و داوری در میان مردم، به عنوان یکی از مصداق‌های اصلاح میان مردم، از اصول مهم در یک حکومت کارآمد به حساب می‌آید. از وظایف پیامبران الهی در قرآن، برپاکردن قسط و عدالت در میان مردم جامعه است. قرآن نیز حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به عنوان داور میان مردم مطرح شده و این وظیفه به روشنی بیان شده است. رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در عصر جاهلیت نیز مورد اعتماد و رجوع مردم در هنگام بروز مشکلات و اختلافات بوده است. [۲۶]
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، ۱۳۷۵ش، چاپ پنجم، ج۳، ص۸۴۰.
پس از بعثت و تشکیل حکومت اسلامی مدینه، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جایگاه نخستین داور و قاضی، به اصلاح میان مردم پرداخت. ایشان با بیان این اصل که: «لا حلف فی الاسلام»؛ «هم‌پیمانی قبیله‌ای در اسلام نیست»؛ دادرسی از راه پیمان و پناهندگی را - که در جاهلیت مرسوم بود - نپذیرفت؛ چرا که این‌کار ریشه در همبستگی برای خونریزی و خونخواهی داشت و از عصبیت و قبیله‌گرایی پشتیبانی می‌کرد؛ [۲۸]
ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ش، ص۶۰.
اما با این حال، از برخی شیوه‌های داوری عرب‌ها، مانند قرعه کشیدن و قیافه‌شناسی بهره برد. برای نمونه هنگامی که در نسب نوزاد یا کسی تردید و اختلافی پیش می‌آمد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از قیافه‌شناسان یاری می‌جست. [۲۹]
مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴ش. چاپ پنجم، ج۱، ص۵۳۲.
مسلمانان گاه بر سر پرداخت بدهی‌ها، به دست آوردن املاک [۳۰]
حکیم، محمد بن علی، اقضیه رسول الله، مصحح محمد نزار تمیم، بیروت، دار ارقم، ۱۹۹۷م، ص۱۲۳.
و آب زمین‌های کشاورزی، [۳۱]
کلبی، هشام بن محمد، کتاب الاصنام، تحقیق احمد زکی باشا، قاهره، افست تهران، نشر نو، چاپ دوم، ص۱۴۴.
[۳۲]
قطان، مناع، النظام القضایی فی العهد النبوی و عهد الخلافه، قاهره، مکتبه وهبه، ۱۹۹۳م، ص۲۹.
و مسائل خانوادگی، [۳۳]
قطان، مناع، النظام القضایی فی العهد النبوی و عهد الخلافه، قاهره، مکتبه وهبه، ۱۹۹۳م، ص۳۲.
نزاع می‌کردند و برای حل آن به آن حضرت، روی می‌آوردند. ۱.۳.۱ - استفاده از قسمگاهی نیز خاتم انبیا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای داوری میان افراد، از شیوه سوگند خوردن آنها بهره می‌برد. گفته‌اند که مردی حضرمی و مردی کندی بر سر زمینی به دشمنی برخاستند. کندی، زمین را ارث پدری می‌دانست و حضرمی مدعی بود زمینش از سوی پدر آن فرد غصب شده است، از آنجا‌که هیچ‌کدام، دلیلی بر اثبات گفته خود نداشتند، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حضرمی خواست قسم بخورد و سپس زمین را به او واگذارد. همچنین روزی دو مرد بر سر مالکیت ملکی اختلاف پیدا کردند و برای داوری نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفتند؛ ولی هیچ دلیلی بر اثبات ادعای خود نداشتند. پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای سوگند خوردن به آنها دستور داد تا میان خود قرعه بکشند. [۳۴]
ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ش، ص۶۲.
در حل و فصل بزهکاری‌های اجتماعی مانند قتل و دزدی نیز به آن بزرگوار، مراجعه می‌شد [۳۵]
قطان، مناع، النظام القضایی فی العهد النبوی و عهد الخلافه، قاهره، مکتبه وهبه، ۱۹۹۳م، ص۳۲-۳۱.
و ایشان، بزهکار را به مجازات‌هایی چون زندان، قصاص، گرفتن دیه و تازیانه محکوم می‌کرد. [۳۶]
ساکت، محمدحسین، نهاد دادرسی در اسلام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵ش، ص۶۶ - ۶۷.
آیین دادرسی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر پایه یکسان‌نگری میان دو طرف دعوا، شکیبایی در شنیدن گفته‌ها و دلیل‌های آنان و پرهیز از دادرسی در هنگام خشم، استوار بود. [۳۷]
ابن‌سعد، ابن سعد، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و‌اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۲۳.
او می‌کوشید دو طرف دعوا را با آشتی و سازش روانه کند. روزی به دو مرد ـ که برای داوری نزدش آمده بودند ـ گفت: «هر کدام از شما می‌داند حق با کیست، به آن گردن نهد؛ زیرا من هم، مانند شما یک انسانم و چه بسا یکی از شما در استدلال بر دیگری تواناتر و گویا‌تر است. من بر آنچه می‌شنوم، میان شما دادرسی می‌کنم؛ اگر به سود کسی حکم کردم و او از حق برادرش به چیزی رسید، نباید آن را بگیرد؛ چرا‌که از پاره‌های آتش برایش می‌بُرم. » آن دو پس از شنیدن این سخنان گریسته، صلح کردند و از نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رفتند. [۳۸]
بخاری، محمد بن مسلم، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق، ج۸، ص۱۱۷.
وظیفه داوری میان مردم، گاه به صحابه دیگر واگذار می‌شد؛ همان‌گونه که اختلاف وارثان خانه دو برادر که بر سر مالکیت مکان دیوار بین دو خانه اختلاف داشتند، به حذیفه بن یمان سپرده شد. [۳۹]
ابن‌سعد، ابن سعد، طبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و‌اندیشه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۵۱۳.
فرستاده شدن علی (علیه‌السّلام) و معاذ بن جبل به یمن به عنوان فرماندار و قاضی نیز از این نمونه است. [۴۰]
سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۵۰.
در نتیجه تلاش‌های رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مهاجران و انصار، چون برادر در یک خانه زندگی می‌کردند. انصار، مهاجران را در خانه‌های خود جای دادند و در زندگی خویش سهیم کردند. آنها قطعه‌هایی از زمین‌های خود را به فرستاده خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دادند تا بین مهاجران قسمت کند. [۴۱]
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۲۷۰.
همچنین انصار، پس از به دست آمدن غنایم بنی‌نضیر، از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خواستند نه‌تنها غنایم را به مهاجران دهد؛ بلکه حاضر شدند مهاجران، همچنان در خانه ایشان ساکن باشند. اوس و خزرج نیز کینه‌های دیرینه خود را تا حد زیادی کنار نهادند و بدون درگیری و نزاع، در کنار هم به امت اسلامی پیوستند. ۲ - پانویس
۳ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصلاح بین مردم در سیره نبوی»، تاریخ بازیابی ۹۵/۶/۱. رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | اصلاح ذات البین | سیره اخلاقی پیامبر | فضائل اخلاقی | مقالات پژوهه
|